Rajesh Khanna: The dark star

एक तारा विझताना ("राजेश खन्ना: द डार्क स्टार")
सत्तरदशकाच्या उत्तरार्धात जन्मलेल्या आम्हाला सिनेमा या पदार्थाची लज्जत हळूहळू समजायला लागली, तेव्हा अमिताभ बच्चन त्रिखंड व्यापून राहिल्यागत होता. इतर अभिनेते खिजगणतीत नव्हते. प्राथमिक शाळासोबत्यांमध्ये पंखे फक्त आणि फक्त अमिताभ बच्चनचे असत. मोजके काही चाहते बलदंड धर्मेंद्रचे किंवा नृत्यनिपुण जितेंद्र-मिथुनचे. राजेश खन्ना हा सामान्यतः विनोदाचा विषय मानला जाई. त्याचे दिवस फार अगोदरच फिरलेले होते.
मुळात मुंबईपासून कोसों दूर अशा कोकणातल्या लहान गावांत मध्यमवर्गीय नोकरदार कुटुंबातील मुलांना सिनेमा पाहायला मिळणे हे विरळ (टीव्हीचा शोध वैज्ञानिकांनाच लागलेला नसावा बहुतेक! आम्हाला तर नव्हताच नव्हता). सिनेमे मुंबईत रिलीज झाल्याच्या किमान आठदहा महिन्यांनंतर गावांत पोहचत. तोवर दूध-पाणी वेगळं झालेलं असे. कोणता सिनेमा पहायचा, ही निवड आईबाबांच्या हातात. अशात खन्नाच्या सिनेमांचा नंबर लागणं दुष्प्राप्य होतं. आम्हां पोरांनाही राजेश खन्नाला पहायची फार हौस नव्हती. सुरुवातीच्या सहासात शालेय वर्षांत खन्नाचा 'थोडी सी बेवफाई' हा एकमेव सिनेमा आईबाबांनी थेटरात नेऊन दाखवल्याचं आठवतं. त्यात अजिबात मारामारी नसल्यामुळे तीन तासानी बाहेर पडताना घोर निराशेने तोंड वाकडं झालं होतं एवढंच लक्षात आहे. कारण शाळेत सिनेमाची ष्टोरी हाणामारीसकट सांगून भाव खायचा स्कोप उरला नव्हता.
हळूहळू वय वाढू लागलं, तशी अधूनमधून एकट्याने जाऊन सिनेमा पहायची परवानगी घरातून मिळू लागली. (बरेचसे सिनेमे खरोखरच एकट्याने पाहिले हे खेदजनक सत्य नमूद करणे आवश्यक!). तोपर्यंत थेटरांच्या जोडीने व्हिडिओ सेंटरं सुरू झालेली होती. पण त्याही वेळी कधी खन्नाचा सिनेमा जाऊन पाहिल्याचे आठवत नाही. अमिताभ सिनेमात यायच्या आधी खन्ना 'नंबर वन' होता हे फिल्मी मासिकांत कुठेकुठे लिहिलेले असायचे. त्यापलीकडे कधी शालेय वयात त्याची दखल घेतली नाही. सिनेमाची भक्कम भुरळ पडलेली असली तरी आम्हा पोरांच्या दृष्टीने खन्नाचा यू. एस. पी. काहीच नव्हता.
पुढे अमिताभलाही मागे सोडून, आधी अनिल कपूर, गोविंदा, सनी देओल, मग खानत्रय, राहुल रॉय (होय!), अक्षयकुमार, देवगन असा मानसिक प्रवास करत यथावकाश हिंदी सिनेमा नामक मायावी इंद्रजालातून बाहेरही पडलो.
अशा प्रकारे, राजेश खन्ना या नावाशी भावनिक बंध कधीच निर्माण झाले नसले, तरी त्याला एकेकाळी डोळे दिपून जावेत अशी लोकप्रियता मिळालेली होती हे माहीत होतं. मुली त्याला रक्ताने पत्रं लिहीत, त्याच्या फोटोशी लग्न करीत वगैरे सांगोवांगीच्या कथा ऐकल्या होत्या. पुढे टीव्हीवर पाहिलेले त्याचे 'आराधना', 'आनंद' वगैरे काही जुने चित्रपट आवडलेही होते. त्यामुळे हे नक्की काय रसायन होतं, हे कुतूहल मनात राहून गेलं. २०१२मध्ये त्याचा मृत्यू झाला तेव्हा अंत्ययात्रेला दुतर्फा उसळलेली तोबा गर्दी पाहून, आपण सपशेल दुर्लक्ष करण्याइतका हा कलाकार मामुली नव्हता हे समजून चुकलं.
पत्रकार गौतम चिंतामणी यांनी लिहिलेलं 'The Loneliness of Rajesh Khanna- The Dark Star' हे पुस्तक हातात घेतलं ते मोठ्या उत्सुकतेनेच. सांगण्यास आनंद होतो की एका अस्सल चाहत्याने विषयाशी समरस होऊन अभ्यासपूर्वक लिहिलेलं हे पुस्तक फारच वाचनीय झालेलं आहे.
वास्तविक चिंतामणी यांना खन्ना किंवा त्याचे कुटुंबीय यांच्यापैकी कुणाशीही बोलता आलं नाही. त्यामुळे पुस्तक एकांगी किंवा अपुरे ठरण्याचा मोठा धोका होता. पण तसं होत नाही. १९६६ ('आखरी खत') ते २०१२ ('वफा') या खन्नाच्या प्रदीर्घ कारकीर्दीचं ते वर्षवार आणि चित्रपटवार सखोल मूल्यमापन करतात. खन्नाच्या विस्मरणात गेलेल्या अनेक चित्रपटांबद्दल विस्ताराने लिहितात. तो तो काळ संदर्भासह दाखवतात. हे सर्व करताना एक माणूस म्हणून खन्नाचं शक्य तितकं परिपूर्ण चित्रही उभं करतात.
राजेश खन्नाचं नाव इतिहासात नोंदलं गेलं आहे ते १९६८-७० या इनमिन तीन वर्षातल्या त्याच्या अशक्य अशा यशामुळे. (सुरुवात झाली अर्थातच 'आराधना'पासून). पुढेही त्याने सुपरहिट चित्रपट दिले, नाही असं नाही. पण ती तीन वर्षं फिरून पुन्हा आली नाहीत. साध्या रेल्वे कंत्राटदाराचा हा मुलगा कुणाच्या -त्याच्याही- ध्यानीमनी नसताना लोकप्रियतेच्या, डोळे फिरावेत इतक्या प्रचंड उंचीवर जाऊन पोचला. त्याच्या नावावर थेटरबाहेर तुडुंब गर्दी उसळू लागली. निर्माते वाटेल ती किंमत मोजायला तयार होऊ लागले. मुलींचे थवे त्याच्या मोटारीला वेढे घालत. देशभरातून ढिगांनी प्रेमपत्रे येत. त्याचं ओझरतं दर्शन घडावं याकरिता लोक तासनतास तिष्ठत असत.
असा दैवी, अकल्पित चमत्कार आयुष्यात घडल्यावर, खन्ना पुन्हा सामान्य माणूस होऊच शकला नाही. वैभवाचे दिवस सरले तरी तो मनाने तिथंच राहिला. चित्रपट उद्योग बदलला. प्रेक्षक बदलले. अमिताभ बच्चन नावाच्या नव्या वादळाने जुने हिशेब उधळून टाकले. खन्ना मात्र अखेरपर्यंत पुनरागमनाचे प्रयत्न करत राहिला.
अभिनेता म्हणून तो फार उच्च दर्जाचा होता असं मला कधीही वाटलेलं नाही. पण चिंतामणींच्या पुस्तकात, या कलावंताने जाणीवपूर्वक स्वीकारलेल्या वेगवेगळ्या भूमिका, चित्रपटांतून केलेले प्रयोग यांचे तपशील वाचताना मी अचंबित झालो. व्यावसायिक चित्रपट तेव्हा संपूर्ण त्याज्य मानत होता असे अनेक विषय आणि मुद्दे खन्नाच्या चित्रपटांतून वारंवार येतात. हे चित्रपट यशस्वी झाले नसतील. पण म्हणून त्यांचं महत्व कमी होत नाही. आता त्याबद्दल वाचताना या माणसाची दुर्दम्य आशा आणि स्वप्ने पाहण्याची ताकद हीच लक्षात राहतात.
चिंतामणींची भाषा सोपी आणि सौम्य आहे. टीका करतानाही ते अनुचित शब्द वापरत नाहीत. खन्नाच्या जीवनात विशेष स्थान असलेल्या शक्ती सामंता, आनंद बक्षी, राहुलदेव बर्मन, जॉनी बक्षी, डिंपल कपाडिया, अंजू महेंद्रू, हृषिकेश मुखर्जी, किशोरकुमार या निकटवर्तीयांनाही ते पुरेशी जागा देतात.
विस्मृतीत गेलेले अनेक लहान लहान किस्से आणि घटना पुस्तकात जागोजागी भेटतात. त्यापैकी काही इथे देण्याचा मोह आवरत नाही:
- राजेश खन्ना ज्या नवोदित अभिनयस्पर्धेच्या पुरुष गटात विजेता ठरला, त्यात पहिली आली होती फरीदा जलाल. द्वितीय स्थानी होते विनोद मेहरा आणि लीना चंदावरकर.
- 'सत्यम शिवम सुंदरम'चा नायक म्हणून खन्नाला घेण्याचा राज कपूरने निर्णय घेतला होता. पण कपूर कुटुंबीयांनी हट्ट धरल्यामुळे तिथे शशी कपूरची वर्णी लागली.
- दिग्दर्शक मोहनकुमार यांच्या 'अवतार'साठी अमिताभने आधीच होकार दिलेला होता. पण कुमार यांच्या मनात त्या भूमिकेत खन्नाच दिसत होता. अखेर त्यांनी अंतर्मनाचा आवाज ऐकला.
पुस्तक संपल्यावर एक प्रश्न रेंगाळत राहतो (ते खरंतर लेखकाचं यशच आहे) तो म्हणजे, हा अवलिया नक्की होता कोण? अफाट पैसे, अफाट प्रसिद्धी, प्रेक्षकांचं असीम प्रेम हे सर्व लाभूनही तो काहीसा निःसंगच राहिला. सुपरस्टार काका आतून कसा होता हे अखेरपर्यंत कुणालाच ठामपणे सांगता आलं नाही. कुणी त्याला दिलदार म्हणतं, कुणी उद्धट, कुणी हेकेखोर, कुणी साधाभोळा, कुणी संशयी. पण हे सर्व काही एकच माणूस एका वेळीही असू शकतो..
All said and done, Khanna was a good man.
खन्नाची समकालीन शर्मिला टागोर हिने लिहिलेल्या छोटेखानी पण नेमक्या प्रस्तावनेने पुस्तकाच्या मूल्यात भर पडते.
खन्नाच्या चाहत्यांनी हे पुस्तक आवर्जून वाचावं हे सांगायची गरज नाही. पण त्याला कधीही गंभीरपणे न घेतलेल्या माझ्यासारख्यांनी तर ते मुळीच चुकवू नये. टीव्हीवर खन्नाचा चित्रपट चालू असेल तर मी आता रिमोटचं बटन दाबणार नाही हे पक्कं.
प्रतिक्रिया
राजेश खन्नावर बॉम्बे सुपरस्टार नावाने यू ट्यूब वर एक व्हिडीओ उपलब्ध आहे. जरूर पाहा
https://www.youtube.com/watch?v=fWmucHoZN3U
 
Collected from net.