आज काल पाव। महेश मंडलिक

आज कल पाव.....

परवा सकाळी सकाळी चहा घेताना हिनं माझ्यापुढं प्लॅस्टिकचा डबा सरकवला आणि म्हणाली, अरे आपल्या शेजारी एक नवीनच बेकरी उघडलीय, काल तिथून मी खास तुझ्या साठी छान बटर आणलेत ते घे. बटर म्हणल्यावर मी ताबडतोब डब्याचा ताबा घेतला. झाकण उघडून बघितलं तर आत मध्यम वाटीच्या आकाराचे खरपूस भाजलेले बटर होते. ते बटर पाहताच मी एकदम ७५-७६ सालातच गेलो.

म्हणजे मी साधारणतः चौथीत असेन. लहानपणा पासून मला चहा पोळी खायला प्रचंड आवडायचं. ताज्या किंवा शिळ्या पोळीचा घट्ट रोल करून, अर्धा अधिक चहात बुडवून, भिजवुन खाणे म्हणजे एक आनंद होता. अश्यात, एक दिवस मी कोणाकडे तरी पहिला बटर खाल्ला आणि मला तो खूप आवडला. त्या वेळेस खरंतर हे बटर १० पैशात दोन येत असत. पण तेव्हढे सुद्धा आणायला मला आईच्या खुप मागे लागायला लागायचं. तेव्हा फार काही कळत नव्हतं, पण नंतर कधीतरी कमवायला लागल्यावर, आईशी गप्पा मारताना ते कळलं. त्यावेळी आई नोकरी करायची, खडकी च्या शाळेत शिकवायची. तिची शाळा सकाळी सात सव्वासात ला असायची त्यामुळं तिला घरातून सहाला निघायला लागायचं, तेव्हा ती साडेसहाची बस, इंजिनियरिंग कॉलेज हॉस्टेल पासून पकडू शकायची. तिच्या बसचं तिकीट २५ पैसे होतं. आम्ही तेव्हा बालगंधर्व जवळ राहायचो, त्यामुळं कधी जरा उशीर झाला तर तिला रिक्षा करायला लागायची आणि रिक्षावाला बालगंधर्व ते COEP हॉस्टेल पर्यंत १ रुपया घ्यायचा आणि असे ४/५ 'उशीर' अख्ख्या महिन्याचं बजेट कोसळवायला पुरेसे असायचे. मला आठवतंय, त्या सुमारास मी एकदा, एकटा माझ्या मावशीकडे, म्हणजे सदाशिव पेठ हौदा पाशी बसनं गेलो होतो. ते सुद्धा संभाजी बागेच्या पहिल्या गेटच्या जवळच्या बस स्टॉप पासून कुमठेकर रोडवरच्या चितळे सदन पर्यंत. किती तिकीट होतं तर १५ पैसे ! त्यावेळी एकटं जाताना खूप भारी वाटलं होतं, अर्थात बसवायला आई आली होती आणि उतरवून घ्यायला मावशी. तर सांगायचं कारण जाण्यायेण्याला लागणारे पैसे बटर सारख्या फालतू किंवा '"कुत्र्याच्या खाण्यावर" कशाला खर्च करायचे असा साधा विचार होता.अर्थात तो मला नंतर समजला. 

काही काळातच आर्थिक परिस्थिती जरा सुधारल्यावर, माझं बटर वरचं प्रेम ओसरून पावावर कधी बसलं ते मला कळलंही नाही. त्यावेळी आपटे रोड वर हनुमान बेकरी होती (आताची संतोष बेकरी), तिथे खूपसे बेकरी आयटम बनायचे. म्हणजे छोटा ब्रेड साधारणपणे ७/८ स्लाईसेस असलेला, ४५ पैशात मिळायचा आणि त्याच्या पेक्षा आकाराने मोठा आणि १२/१३ स्लाइसेसचा १ ते १.२५ रुपयाला असायचा. दर एक तारखेला मला छोटा ब्रेड आणायला परवानगी असायची, कारण आईनं आणि मी ठरवलं होतं की, आईचा पगार झाला की ती मला ४५ पैसे देणार, त्यामुळं १ तारीख केव्हा एकदा येतेय असं मला व्हायचं. ब्रेड खाण्याची माझी पद्धत बाकीच्यांना जरा वियर्ड किंवा चमत्कारिकच वाटायची. दोनच स्लाईस खायचे, त्यामुळं एक चहात बुडवुन खायचा आणि दुसरा चक्क बशीत ठेऊन, वरून कपातला उरलेला चहा ओतून, पूर्ण भिजवून (आईच्या भाषेत थडगं करून) बशीला तोंड लावून खायचा. तो पूर्ण भिजलेला, लुसलुशीत ब्रेड जिभेवरून घशात ढकलताना अवर्णनीय सुखाची अनुभूती यायची. कुणाला हे खूप ई... वाटू शकतं असं माझ्या खिसगणतीतही नसायचं, कारण असल्या छोट्या छोट्या गोष्टींतून मला आनंद मिळायचा. मध्यंतरी, हा प्रयोग मी घरात केल्यावर हिच्या सकट मुलांनी कपाळाला हात लावला. असो, तर सांगत होतो, आता मला बेकरीतले सगळेच आयटम खुणावायला लागले होते. हनुमान बेकरीत त्यावेळी छोटे / मोठे वाटी केक्स, क्रीमरोल्स (त्याच्या वरच्या टोकाशी असलेलं क्रीम बाहेर येऊन मला वाकुल्या दाखवायचं), दोन्ही पाळ्या खुसखुशीत पण सेन्टरला जरा फुगीर आणि थोडीशी कच्ची अशी पिळाची खारी, कॅरम च्या स्ट्रायकर पेक्षा थोडी मोठी अशी खुसखुशीत नानकटाई आणि खरपूस भाजलेले आयताकृती पॅटिस बनत. हे सगळे आयटम बनताना, तेथे एक अतिशय खमंग वास येत असे, तो वास मी कधीच विसरू शकत नाही, रादर तो वास अजूनही माझ्या नाकात भरून आहे. 

आम्ही जेथे राहात होतो, तिथून जवळच जंगली महाराज रोडवर हॉटेल पर्ल च्या समोर, अशोक बेकरी म्हणून एक बेकरी होती, आता ती नाहीये, पण पूर्वी ती माझ्या फार आवडीची होती. तिथूनच मी पहिल्यांदा बटर आणले होते. तिथं नेहमीचे ब्रेड, बटर, खारी, क्रीमरोल्स या व्यतिरिक्त, बरेच खास आयटम सुद्धा मिळायचे उदा. बनपाव, डोनट, क्रीमकेक, जॅमकेक. मला आठवतंय, मी जेव्हा बटर घ्यायला जायचो, तेव्हा तिथे काचेच्या काउंटर खाली, अल्युमिनियम च्या ट्रे मध्ये, साधारण ३"x ३" आकाराचे क्रीमचे केक्स ठेवलेले असत. वरती हार्डली ३ ते ४ मिलिमीटर जाडीचा क्रीमचा गुलाबी थर आणि त्यावर निळसर किंवा पिवळं नाजूक क्रीमचंच फूल. त्याच्याच शेजारच्या ट्रे मध्ये, पुर्वीच्या काळी बैठी लाकडी उतरती डेस्क असत ना, त्या आकाराचे केक्स असत आणि त्या केकच्या वरच्या आणि खालच्या भागा मध्ये लावलेला लाल लाल जॅम चा थर नजर खेचून घेत असे. तेव्हा त्या केक्स ची किंमत पण २५ आणि ३५ पैसे होती, त्यामुळं मी गुमान १० पैशाचे दोन बटर घेऊन घरी यायचो. पण मन मात्र त्या केक्स भोवतीच रेंगाळत असायचं. एकदा काय झालं, माझी मावशी आमच्या कडे आली होती. तशी ती नेहमीच यायची, कारण ती आईची लाडकी, शिवाय ती आणि आई दोघीही शिक्षिका आणि ते सुद्धा एके ठिकाणी. ती राहायची सदाशिव पेठेतल्या हौदाजवळ. ती माझे लाड करायची, पण मी तिला कायम म्हणायचो तू माझ्या दादाचेच जास्ती लाड करतेस. तेव्हा ती मेल्या, असं म्हणून माझ्या मागे लागायची. ती येताना कधी कधी खडकीहून माझ्यासाठी ब्रून (मोठ्ठा बटर, जिरं वगैरे घातलेला) घेऊन यायची. एक दिवस ती घरी आली असताना, मी आईला म्हणालो, आई, मी क्रीमचे केक्स आणू का ? अपेक्षेप्रमाणे आई नाही म्हणाली, पण मग मावशी म्हणाली मेल्या, तुला केक्स खायचेत ? मी म्हणालो हो, त्यावर ती म्हणाली चल, मी तुला केक्स खायला घालीन, पण एका अटीवर, माझ्याघरी सायकल वर एकटं यायचं. बघ, आलास तर मी तुला परातभर केक आणि किटलीभर चहा देईन. प्रस्ताव अत्यंत आकर्षक होता, पण एक गोची होती आणि ती फारच सॉलिड होती. मला सायकल चालवायलाच येत नव्हती. आता काय करायचं ह्या विचारात मी पडलो, कारण काका म्हणजे तीर्थरूप, त्यांच्या ऑफिस च्या मित्रांसोबत ट्रिप ला गेले होते आणि पंधरा दिवसांनी येणार होते. ते केव्हा येणार आणि केव्हा मला शिकवणार हा प्रश्न मला पडला. काही समजत नव्हतं. तरीपण मावशीचं चॅलेंज मी स्वीकारलं. मला आठवतंय ते १९७७ साल होतं आणि शिक्षकांचा संप झाला होता आणि तो जवळ जवळ ५१ दिवस चालला. आमच्या कडे काकांची सायकल होतीच, मग काय त्या सुट्टीत माझी माझीच सायकल शिकलो अगदी कुणालाही खबर न लागू देता, अर्थात आईला सोडून. आणि मग एक दिवस, आईला सांगून मावशीकडे दत्त म्हणून उभा राहिलो. पहिल्यांदा तिचा विश्वासच बसला नाही, पण मग सायकल बघून तिची खात्री पटली. मी आईला सांगून आलोय म्हटल्यावर ती निश्चिन्त झाली आणि ताबडतोब तिनं माझ्या मोठ्या मावसभावाला केक आणायला पिटाळले. खरोखर परात भरेल एव्हढे केक्स तिनं आणवले आणि भरपूर चहा करून मला खायला घातले. तर असं माझं केक, नव्हे मैदा प्रेम फुलू लागलं.

अर्थात नंतर मोठं झाल्यावर केकचं अप्रूप राहिलं नाही, पण मैद्यावरचं प्रेम तसूभरही कमी झालं नाही. मैद्याचा कुठलाही प्रकार मला वर्ज्य नव्हता आणि अजूनही नाहीये ! म्हणजे जेव्हा मैद्याला पर्यायी गोष्टी यायला लागल्या, तश्या त्या मी पुर्णपणे फेटाळून लावल्या. उदा. कणकेची बिस्किटे, व्हीट ब्रेड, मल्टि ग्रेन ब्रेड, अय्यंगारचा रवा केक. अरे , हे काय पर्याय आहेत का ? शेवटी सचिन तो सचिनच, जरी काही वेळेला कांबळी चांगला खेळला म्हणजे तो काही सचिन ची जागा घेऊ शकत नाही. असं आपलं माझं मत, ह्यात मतांतरे असू शकतात. आता हेच बघा, अस्सल नानकटाई किंवा गेलाबाजार मारी किंवा ग्लुकोजचं बिस्कीट चहात बुडवून खाताना जिभेवर जी चव रेंगाळते, ती कणकेच्या बिस्किटाने येते का ? उमरावजान मध्ये, उमरावजान म्हणून आणि मुकद्दर का सिकंदर मध्ये जोहराबाई म्हणून फक्त आणि फक्त रेखाच डोळ्या पुढे यायला पाहिजे नाही का ? तिथं कॅटरिना किंवा करीना ची कल्पना तरी करवते का ? नाही, ना ? तसंच आहे हे. 

आता ह्या ब्रेडचीच किती रूपं आहेत बघा. हा टोस्ट बनून चहा बरोबर येतो, आम्लेट बरोबर स्लाईस म्हणून येतो, चेंज म्हणून ब्रेड उप्पीट होऊन येतो, बटाट्या वड्याचा तर हा सच्चा साथीदार, ब्रेड पॅटिस, सँडविच अश्या स्टायलिश रूपांत पण तो येतो. अगदी झालंच तर तो रात्री आमटी बरोबर पुरावठ्याला सुद्धा येतो. ह्या पावाचा एक स्लाईस आमटीत बुडवून, लुसलुशीत करून मुखात सोडल्यावर काय बिशाद आहे की तृप्ततेची ढेकर येणार नाही. अजून एक सांगतो, ताज्या पावाचे स्लाईस घ्या, कडा नको असतील तर काढून टाका, मस्त एक चमचाभर लोणी घ्या (ताजं असेल तर अतिउत्तम, फ्रीज मधलं असेल तर थोडं आधी बाहेर काढून ठेवा) त्या स्लाईस वर सगळीकडे पसरावा आणि त्यावर थोडी साखर भुरभुरवा, साखर अगदी पिठी नको किंवा खांडसरी, म्हणजे जाड पण नको, पुळंण असेल तर फार उत्तम. अश्या पावाच्या स्लाईसचा तुकडा अलगद तोडून खाताना लोणी, साखर आणि ताज्या पावाची जी चव जिभेवर रेंगाळते, ती फारच अफलातून असते, त्यातून एखादा बारीक साखरेचा दाणा दाताखाली आला, तर मग बघायलाच नको. सोबत एक चहाचा घुटका घेतला की ब्रह्मनंदीच लागली म्हणून समजा. असाच प्रयोग जरा झणझणीत दाण्याची किंवा लसणाची चटणी दोन ताज्या स्लाईस मध्ये घालून केला, तर तो पण अप्रतिमच होतो हे मी स्वानुभवातून ठाम पणे सांगू शकतो. 

आतापर्यंत बऱ्याच कॉर्पोरेट मिटिंग्ज आणि सेमिनार्स अटेंड केलेयत. अश्या वेळी एक टी ब्रेक असतो. त्यात असे काही महाभाग किंवा नमुने बघितलेत, की ते बिनधास्त आपल्या कडे कुणी बघतंय वगैरे याची तमा न बाळगता, बाउल मध्ये असलेल्या कुकीज किंवा बिस्किट्स खुशाल चहाच्या कपात बुडवून खातात आणि समजा अर्धा भाग चहात पडलाच, तर खुशाल दुसऱ्या बिस्किटाने काढून खातात. हे खरे मैदा प्रेमी ह्यांना मानायलाच पाहिजे. बेकरी आयटम खायच्या सुद्धा काही पद्धती आहेत आणि ते तसेच खावेत. उदा. क्रीमरोल हा चहात बुडवून नव्हे, तर बुचकळूनच खायचा असतो. जसं आमरस हा चमच्या ऐवजी डायरेक्ट वाटी तोंडाला लावूनच प्यायचा असतो, श्रीखंड चमच्याने खाणे हे मागासले पणाचं लक्षण आहे, ते नेहमी बोटानं चाटून च खायचं असतं तसं. अहो, आपल्याला आत्मिक समाधान लाभतं, मग लोकांची फिकीर कशाला करायची. पिळाची खारी, टोस्ट वगैरे बुडवून खाल्ले तरी चालतात. पिळाच्या खारीवरून आठवलं, माझा एक मित्र आहे, त्याला मी वर म्हटली तशी पिळाची, पण मध्ये जरा कच्ची राहिलेली अशीच खारी आवडते, बाकीच्यांच्या खाऱ्या म्हणजे नुसतं भुसकट असं त्याचं ठाम मत आहे. आमचं दोघांचं हे मैदा प्रेम इतकं आहे की, आम्ही दोघं पूर्वीच्या कंपनीत एकत्र कामा निमित्त एकदा बाहेरगावी राहिलेलो असताना मध्ये रविवार आला. त्या दिवशी आम्ही सकाळी फार ब्रेकफास्ट वगैरे न करता, जेवण्याच्या वेळेस दोन थर्मास भर चहा आणि त्याच गावातील प्रसिद्ध बेकरीतून आणलेले क्रीमरोल्स आणि केक्स फस्त केले. तो आणि अजून माझे एक दोन मित्र आहेत. आमच्यात एक डील झालेलं आहे, ते म्हणजे अगदी पुण्यात, कॅम्प मध्ये आमच्या पैकी कुणी गेलं तर कयानीतुन श्रुजबेरी आणि साधा किंवा मावा केक आणायचाच. ह्यात कुचराई झाली तर बोलणी खायची हे ठरलेलं. तसंच कुणीही कंपनीच्या कामासाठी बाहेरगावी गेलं, तर येताना तिथले स्पेशल बेकरी आयटम आणायचे. मग त्यात कधी बेळगावचे मसाला टोस्ट, हनी केक्स असतात, तर कधी नगर जवळच्या जलारामचे टोस्ट आणि खारी असतात. ही खारी सुद्धा कशी खायची ह्याची प्रोसिजर पण पॅकिंग वर छापलीय अगदी चित्र काढून ! कमाल आहे ना ? पण खरंच, त्यांच्या सांगण्या प्रमाणे, खारी खायच्या आधी, थोडी गरम करून घेतली म्हणजे त्यातलं घट्ट झालेलं तूप थोडं वितळतं आणि मग ती खारी अजूनच खुमासदार लागते. अगदी चहा मुरतांना, चहाच्या झाकणावर गरम करून तो आनंद मी मिळवतो.

मैद्याचं कसं आहे, तो बिचारा सगळे अत्याचार सहन करतो, पण तुम्हाला मात्र अद्वैताचा आनंद देतो आणि तेही खुसखुशीतपणे. हो माझ्या लेखी अद्वैताचाच. कारण अद्वैताची प्राप्ती द्वैतातूनच होत असते. म्हणजे कसं, तर मैद्याची समर्पित वृत्ती, चहा बरोबरच खुलून येते (कॉफी बरोबर नाही) आणि मोक्षप्राप्ती चा आनंद देते. शिवाय असं बघा, नुसतं बेकरी प्रॉडक्ट्स पुरतं त्यानं स्वतः ला मर्यादित नाही ठेवलं. दिवाळीच्या फराळातून ह्याला वजा करा बरं, करंजी ला हात तरी लावला जाईल का ? चिरोट्याकडे कुणी ढुंकूनही बघणार नाही, गोडे किंवा खारे शंकरपाळे मटकाविले जातील का ? अहो, याचा नुसता सहभाग जाणवला ना तरी पदार्थ खुशीत येतो. येथे करीना, सॉरी कणिक मिसळून बघा बरं, छे मला तर कल्पना ही सहन होत नाही. असो, एक खरं की दिवाळीच्या फराळाची लज्जत नुसत्या चकल्या, कडबोळ्या नी नाही येत, तर मैदा त्यात खरी खुमारी आणतो. 

मी लहानपणापासून बेकरी आयटम खातोय. माझं हे वेड त्यावेळी सगळ्यांना ठाऊक होतं, त्यामुळं माझा कोल्हापूरचा आत्येभाऊ किंवा आत्याचे यजमान पुण्याला येताना हटकून माझ्यासाठी स्लाईस न केलेला पाव घेऊन यायचे. तो पाव इतका लुसलुशीत आणि गोड असायचा की मी त्यांची फेरी आमच्या कडे कधी होतीय याची वाट बघायचो. तशी पावाची टेस्ट आजपर्यंत मला पुण्यात सोडा, पण कोल्हापूर मध्ये पण शोधून सापडली नाहीये. परवा सुद्धा बटर खाताना माझ्या मनात हाच विचार आला, की हल्ली इतक्या प्रकारचे बेकरी आयटम मिळायला लागलेत त्यात हरतऱ्हेचे ब्रेड सॉरी पाव सुद्धा मिळायला लागलेत आणि ते मी खातो सुद्धा, पण तरीही, आज कल पाव नही मिलते वैसे, हेच खरं.

सर्व मैदा प्रेमींना समर्पित.

महेश मंडलीक