माझ्या घरी मी पाहुणी। विं दा करंदीकर

#  माझी आवडती कविता

'माझ्या घरी मी पाहुणी' - विंदा करंदीकर - जातक

जीवनाची वाट चालायला सुरुवात केली आणि तू भेटलास;
असा की सर्वस्व तुला अर्पण करावे.
तू त्याचा स्वीकार केलास , न केलास आणि वेगळी वाट धरून चालू लागलास.

हातावरच्या रेषांचा हवाला देत; की आपल्या वाटा जुळणे शक्य नाही.
मग मलाही, मला आखून दिल्या गेलेल्या वाटेने चालावेच लागले.

येऊन पोचले या घरी - माझ्या घरी. जे घर मला कधी आपलं वाटलं नाही, ना कधी वाटेल.

मी इथे परकी, पाहुणी आपला मुक्काम हलायची वाट बघत बसलेली.

एकदा सर्वस्व कुणाला वाहिलं की ते परत घेता येतं का रे?
जगाच्या नियमांत बसेल असा अंक घेऊन गणित पुढे सोडवण्यातच धन्यता मानणारा तू.
मला अपूर्ण का वाटतं हे मी तुलाच काय, कुणालाच, अगदी मलाही कसं सांगणार?

तुझ्या स्मृती चेटकीप्रमाणे सतत निर्दयपणे माझ्या जुन्या जखमांवर
बोचकारत असतात.
दिवसभराची सावध वस्त्रे उतरवल्यावर रात्रीचा अंधार पुन्हा मला त्याच त्या भग्न वेड्या स्वप्नांची आठवण देऊन पिसे लावतो.

माझ्या मनाभोवती या संसारच्या विटांची भिंत रचून बंदिस्त करू पहाते.
पण हाय! ती भिंतही काचच ठरते आणि दिसत राहतोस फ़क्त तू ...भिंतीपलीकडे. (काच फ़क्त माझ्यासाठीच का रे? तुला मात्र मी दिसत नाही, त्या बाजूने)

या जगात मी जे जे काही माझं आहे असं मानलं त्यातलं काहीच माझं राहिलं नाही.
सारं हिरावून गेलं. इतके घाव सोसण्यासाठीच मी तरी का शिल्लक राहिले?
का नाही संपून गेले?
या माझ्या संसारात जगाच्या दृष्टीने मी रडावं असं काही नाही. (त्याला तरी मी काय सांगू शकणार?), तरीही हुंदका दाटलेला.
तो फ़ुटू नये म्हणून सतत दात ओठावर दाबूनच जणू मुक्यानेच हा संसार मी करीत राहते.
रोज सती जावे तशीच मी शेजेवर जात असते.....तुझ्या नावाने सती जाते, तुझी आज्ञा म्हणून.

वहिवाटेने पायाखाली आलेली वाट मी काटत असते, एका जागी थांबूनही रहात नाही, न कुठे निघून जात
. ज्या प्राक्तनाचा हवाला तू मला ही वाट दाखवताना दिलास त्या प्राक्तनावर रेलते, जणून तुझी छाती असावी असे मानून.
आता हे सगळं मी तुला किंवा आणखी कुणाला, कसं सांगणार?

नायिकेचं विवाहपूर्व प्रेम असफ़ल झालं आहे. समाजाचा रूढींचा सामना करून तिचा स्वीकार करण्याचं धैर्य तिच्या प्रियकराकडे नव्हतं. त्यानं आपल्या नशिबाला बोल लावत तिला समाजाला मान्य अश्या ठिकाणी आपला संसार मांडण्याचा मार्ग दाखवला आणि स्वत:ही चोखाळला...एक डाव सोडून दुसरा मांडताना काही त्रास होतो हे त्याच्या गावीही नाही. अशा नायिकेचे हे मनोगत.

आपल्या विवाहपूर्व प्रेमाची वाच्यता करायची तिला चोरी. ’तिच्या’ संसारात उणं तसं काही नाही, तरीही ती दु:खी, त्याचं कारण सांगणंही तिला अशक्य.
हा संसार ती मन मारुन करीत रहाणार आहे, अर्ध्यात टाकुन उठून जाणार नाही. एकदा मनाने, कदाचित शरीरानेही कुणाला वरल्यावर पुन्हा अन्य कुणाला स्वत:चे शरीर अर्पण करताना तिची सती जात असल्यासारखीच होरपळ होते.

आणि हे सगळे नशिबी का आले? तर विरुद्ध परिस्थितीतून एकत्र मार्ग काढायला लागणारं धाडस दाखविणारी छाती त्याच्याकडे नव्हती. मग या फ़ोलक्या नशिबालाच त्याची छाती मानून त्यावर ती रेलते. छाती हा शब्द असा उपरोधाने वापरणे एक विंदाच करू जाणे. (तसं करायला कवीला छाती लागते- इति पं यशवंत देव)

गझलेतल्या काही द्विपदींमधल्या पहिल्या ओळीत दोन दोन यमके साधून विंदांनी गंमत आणली आहे : जसे वाहुनी-पाहुणी, खावया-दया, मानले-राहिले, मुका-हुंदका. वहिवाटलेली वाट काटते इथे अक्षरांच्या पुनरावृत्तीतून ती वाटचाल अधिकच लांबल्यासारखी वाटते.
ही रचना मी प्रथम ऐकली दूरदर्शनवरील शब्दांच्या पलीकडले या कार्यक्रमात उत्तरा केळकर यांच्या स्वरात. संगीत अर्थातच पं यशवंत देवांचे. कवितेतला थकवा, हरलेपणा उत्तरा केळकरांच्या आवाजात अधिकच पोचतो. जसे कभी तन्हाइयों में यूं मधला मुबारक बेगमचा ‘ न तुम जी सकोगे और न तुझको मौत आएगी’ असा दुखावलेला, शाप देणारा आवाज.
या गझलेतल्या ’माझ्या सभोती घालते माझ्या जगाची भिंत मी’ या ओळी वाचताना कुसुमाग्रजांची एक कविता आठवली. त्या भिंतीपलीकडल्या त्याचे मनोगत व्यक्त करणारी. 'आकलन' -वादळवेल मधली.

तिने स्वतःभोवती स्फटिकाची पारदर्शक नादवाही भिंत रचून घेतलीय. त्यातून तिच्या जीवनाचे आविर्भाव त्याला दिसतात. पण त्याचे क्षमाप्रार्थी हात तिच्या हातापर्यंत पोहोचू शकत नाहीत, तेव्हा त्याला कळतं की तिने स्वतःभोवती रचली आहे एक दफनपेटी!