वो फिर नही आते । विजय पत्की

*वो फिर नहीं आते.....*

विजय पत्की

ऑफिसमधून आलो. पत्नी घर आवरत होती.बऱ्याच वस्तू माळ्यावरून खाली उतरल्या होत्या.

"अरे वा!गणपतीची तयारी वाटतं!" "हो, ना. म्हटलं जेवढी लवकर साफसफाई होईल तेवढं चांगलं." "गुड, गुड! यंदा बरंय.गणपती सोमवारी येणार आहेत. शनिवारी-रविवारी अजून कामं करता येतील." "हो. सुट्टीच्या दिवशी तुमच्याकडे एक काम आहे. माळ्यावर ठेवलेले कॅसेट्सचे मोठे बॉक्स देऊन टाकायचे आहेत."

मी थबकलो.जुन्या ऑडिओ कॅसेट्स! माझं काळीज धडधडू लागलं.

घरात कॅसेट्सच्या बॉक्सचा प्रश्न काश्मीरपेक्षाही नाजूक झाला होता. वर्षानुवर्षे त्यावर तोडगाच काढला नव्हता. स्वयंपाक घरातून आवाज आला,"मागच्या वेळेला तुम्ही म्हणाला होता, पुढच्या वर्षी त्याचं काहीतरी करू म्हणून.."

मी शांतपणे सोफ्यावर बसलो.एव्हाना घर आवरण्याला मदत करण्याची माझी मानसिक तयारी झाली होती. पण आता कॅसेट्सचा प्रश्न उपस्थित झाला आणि माझे सगळे अवसानच गळाले. जुन्या कॅसेट्स हा माझ्यासाठी खूप नाजूक विषय होता.

खरं तर आता घरात टेपरेकॉर्डरच राहिला नाही. त्यामुळे त्या कॅसेट्सचा काही उपयोग नव्हता.शिवाय आजकाल सर्व गाणी ऑनलाइन ऐकायला मिळतातच.त्यामुळे जुन्या कॅसेट्स ही घरात आता एक 'अडचण' झाली होती!

ऑनलाईन गाण्याचे हे युग आहे हे मान्य.पण मला कोठेतरी थोडीशी फारकत घ्यावी वाटते.म्हणजे असं की हॉटेलात राहिलं तर सर्व सोयी आयत्या मिळतातच की.पण त्यात घरासारखा आपलेपणा वाटत नाही. मेहनतीने जमा केलेल्या गाण्याच्या कॅसेट्स आणि ऑनलाइन गाणी यात मला हाच फरक जाणवतो.असो.

एकदाचा सुट्टीचा तो दिवस आला.

कॅसेट्सचे बॉक्स खाली उतरवले.देऊन टाकायच्याआधी सगळ्या कॅसेट्स पुन्हा एकदा डोळे भरून बघून घ्याव्याशा वाटल्या.

पहिली कॅसेट हाताला लागली-'अर्थ' आणि 'साथ-साथ'! मी बघितले- कॅसेट कव्हरवर अर्ध्या भागात शबाना, राजकिरण, स्मिता आणि अर्ध्या भागावर फारूक शेख ,दीप्ती नवल..मी बराच काळ निरखत राहिलो.

मला वाटू लागले, ती कॅसेट हतबल होऊन जणू मला विचारत होती-

कोई ये कैसे बताये के
वो तनहा क्यूँ है
वो जो अपना था, वही और
किसीं का क्यूँ है
यही दुनिया है तो फिर
ऐसी ये दुनिया क्यूँ है
यही होता है तो आखिर
यही होता क्यूँ है?

मी गहिवरलो.बदललेल्या टेक्नॉलॉजीने कॅसेट्सना पार संपवून टाकले होते. एकेकाळी मनामनावर राज्य करणाऱ्या या कॅसेट्सच्या नशिबी आता टेप अभावी भणंग आयुष्य आले होते. मला वाटले, कॅसेटचा अधिकार जेव्हा 'सीडी' ने हिसकावून घेतला, तेव्हा कॅसेट्सना तशाच वेदना झाल्या असाव्यात, जशा 'अर्थ' मध्ये शबानाला झालेल्या असतात.. 'यही होता है तो आखिर, यही होता क्यूँ है?'

कॅसेट्स बघता-बघता मी भूतकाळात गेलो.

आमच्या घरी पहिला टेपरेकॉर्डर आला तेव्हा मी साधारण सात-आठ वर्षाचा असेन. नॅशनल पँनासोनिक कंपनीचा तो टेप होता - आडवा! रेकॉर्ड आणि प्ले बटन एकदम दाबले की आवाज रेकॉर्ड होतो हे बघून मला खूप गंमत वाटली होती. आम्ही सगळे हौसेने गाणी म्हणायचो आणि रेकॉर्ड करायचो.

मग आवडीची गाणी टेप करून घ्यायचे दिवस आले.कॅसेट साठ किंवा नव्वद मिनिटांच्या असायच्या.कॅसेट विकत घेणे आणि त्या टेप करून आणणे हे थोडं खर्चिक असायचं. त्यामुळे एका वेळेला एक किंवा दोन कॅसेट्स आणल्या जायच्या.त्या कॅसेट्समध्ये घरातल्या सगळ्यांच्या आवडीची गाणी अक्षरशः कोंबून भरलेली असायची!त्यामुळे सुरुवातीच्या काळात एक थीम किंवा एक मूड घेऊन गाणी टेप करावीत असा काही प्रकार नसायचा.

मला आठवतं आमच्या एका कॅसेटमध्ये 'उगवला चंद्र पुनवेचा' हे नाट्यगीत संपलं की लगेच मुकेशचं 'दिवानो से ये मत पुछो' हे 'उपकार' मधलं गाणं लागायचं!त्यामुळे आजही मी जेव्हा 'उगवला चंद्र पुनवेचा' ऐकतो तेव्हा त्याच्या नंतर 'दिवानो से ये मत पुछो' हे गाणं ऐकायला मिळेल असं वाटतं..

त्याकाळी कॅसेट टेपमध्ये अडकायच्या. मग कॅसेटची 'हेड'वर गुंडाळलेली रिबीन हळुवारपणे सोडवणे हा एक उद्योग असायचा. कॅसेट उघडण्यासाठी एक वेगळा स्क्रू-ड्रायव्हर यायचा.तो नसेल तर घरातले चमचे उलट्या बाजूने स्क्रू- ड्रायव्हरसारखे वापरले जायचे.रिबीन तुटली असेल तर ती 'स्टिकफास्ट'ने जोडायची. मग 'हेडक्लिनर' कॅसेट लावायची.असा तो सगळा अर्ध्या तासाचा कार्यक्रम असायचा. मला वाटतं त्या रिबीनीला मी जितक्या हळुवारपणे जपलं, तितक्या हळुवारपणे मी पुढील आयुष्यात बहुतेक कोणतीही गोष्ट जपली नाही!

हे सगळं करायला तेव्हा आवड होती आणि सवड ही होती!आता सगळं जग 'सॉफ्ट' झालंय.आम्ही आजकाल 'हार्डवेअर'मध्ये सहसा अडकत नाही. पण डोक्यातली 'सॉफ्ट' गुंतागुंत सोडवायला मात्र 'हेडक्लिनर' शोधत वणवण भटकत असतो!

एक-एक कॅसेट आता बॉक्सच्या बाहेर येत होती आणि त्या सोबत माझ्या मनातील आठवणीसुद्धा!

सी.रामचंद्र, शंकर- जयकिशन,रोशन, वसंत देसाई, एस.डी.बर्मन, सलील चौधरी, जयदेव,खय्याम,ओ पी,आर डी,एल पी, कल्याणजी आनन्दजी,रविंद्र जैन, राजेश रोशन, अशा  हिंदीतील कितीतरी संगीतकारांनी मला त्यांच्या बारीक-सारीक खुबी दाखवून दिल्या.कॅसेट्सने माझ्याकडून वारंवार त्यांचे 'पाठ गिरवून' घेतले आणि प्रत्येकाची स्टाईल कशी वेगळी आहे याची मला जणू शिकवणीच दिली.

सहगल, रफी, किशोर, आशा, मुकेश, हेमंतकुमार, मन्ना डे, येशूदास, गीता दत्त, सुमन कल्याणपूर, सुधीर फडके.. किती वेगवेगळे आवाज!पण प्रत्येकाचा आवाज वेगळा आणि तो स्पष्ट ओळखू यायचा!

मराठीतील हृदयनाथ, दत्ता डावजेकर, सुधीर फडके, राम कदम, अनिल-अरुण यांचे श्रवणीय संगीत कॅसेटने  ऐकवलेच.त्याशिवाय गदिमा, भा रा तांबे, आरती प्रभू, सुरेश भट यांच्या कवितांच्या रूपाने माझ्यावर कॅसेटमुळे संस्कार झाले.

पुढे माझ्या भावंडाना गझलांची आवड लागली. त्यामुळे जगजीत-चित्रा, गुलाम अली, मेहंदी हसन, पंकज उधास,तलत अजीज, दिलराज कौर यांनी माझ्या आयुष्यात प्रवेश केला.त्यांनी येताना सोबत फिराक गोरखपूरी, सुदर्शन फाकिर,मिर्झा गालिब, दाग देहलवी,कतिल शिफाई, निदा फाजली अशा दिग्गज शायर लोकांना आणले.मी त्या शायर लोकांच्या लेखणीने भारावून गेलो. गझलने मला आयुष्याकडे बघायचा एक वेगळा दृष्टिकोन दिला. कॅसेट्सनी माझ्यावर केलेले हे ऋण मी कदापि विसरू शकत नाही!

माझ्या बहिणींना शास्त्रीय संगीताची आवड. त्यामुळे मालिनी राजूरकर, प्रभा अत्रे, किशोरी आमोणकर, भीमसेन जोशी,जसराज, अभिषेकी यांचे सूर कॅसेटमधून माझ्या कानावर पडत गेले. शिवकुमार शर्मा, हरिप्रसाद चौरसिया,पन्नालाल घोष, झाकीर हुसेन यांच्या मैफिली घर बसल्या ऐकता आल्या.

भावाच्या ABBA, बोनी-एम, बीजीज् यांच्या कॅसेट्सनी मला लहानपणी वेस्टर्न मुझिकची आवड लावली. पुढे कॉलेजात माझा मित्र जयंत याने ती वाढीस लावली. आज बिथोवान, यानी, मोझार्ट  यांच्या सिंफनीज् ; बीटल्स, एल्टन जॉन,जॉर्ज मायकल, मायकल जॅक्सन, म्याडोना यांची गाणी, क्लाडरमनचा पियानो, गोल्डन गिटार, जिप्सी, केनी जी, हे सगळे माझ्या आयुष्याचा एक भाग बनले आहेत.

वऱ्हाड निघालंय लंडनला, पु.ल, व.पु,शंकर पाटील, द.मा.मिराजदार यांच्या  कथाकथनाने घरबसल्या मला मनमुराद हसवले आणि हसवता-हसवता कित्येकवेळा डोळ्यात पाणीसुद्धा आणले.

लग्नानंतर घेतलेल्या 'दिलवाले दुल्हनिया ले जायेंगे..' च्या कॅसेटने मला अजूनच रोमँटिक केले होते.

मुलगी जन्मली. ती बोलू लागली.तिच्या बोबड्या बोलाला कॅसेटमधील बालगीतांनी शोभा आणली होती. 'छान, छान, छान.मनीमाऊचं बाळ कसं गोरं गोरं पान..' हे गाणं ऐकताना मी त्याकाळी तिच्याबरोबर लहान होऊन जात असे!

रेडिओ आणि पुस्तकं यांच्याबरोबर कॅसेट्सनी माझी केलेली सोबत आणि माझ्या आयुष्यातील त्यांचे योगदान माझ्या विसरण्यापलीकडे आहे!

एक-एक कॅसेट बघताना माझ्या गतायुष्याचा पटच माझ्यासमोर उलगडत होता.किती आठवणी!केवढा खजिना! कसा तो टाकून द्यावा?

पण आज नाईलाज होता. मी बॉक्स परत भरू लागलो. शेवटची कॅसेट हातात राहिली. ती बघितली- 'आप की कसम'.

मला आठवलं.त्यातील 'जिंदगी के सफर में' मध्ये तिसऱ्या कडव्याच्या आधी  संतूर आणि तबला यांचा एक सुरेख 'पीस' आर.डी.बर्मनने दिलाय.गाणं ट्रॅक सोडून थोडं बाजूला जातं आणि तो पीस संपला की परत ओरिजिनल ट्रॅकवर  येतं. मी तो 'पीस' कॅसेट रिवाईंड करून-करून ऐकायचो!

ते आठवलं आणि मनात संतूर आणि तबल्याचा तो पीस परत वाजू लागला आणि आपसूकच गाण्याचं तिसरं कडवं ओठातून बाहेर पडलं-

"सुबह आती है, रात जाती है
वक्त चलता ही रहता है, रुकता नहीं
एक पल में ये आगे निकल जाता है
आदमी ठीक से देख पाता नहीं
और परदे पे मंजर बदल जाता है
एक बार चले जाते है
जो दिन-रात, सुबह-शाम
वो फिर नहीं आते
वो फिर नहीं आते"

गाण्याने मी भावुक झालो होतो. जुन्या आठवणींनी व्याकुळ झालेला राजेश खन्ना आणि मी यामध्ये त्याक्षणी काही फरक उरला नव्हता.

मी जड मनाने बॉक्स उचलला आणि वळलो.पत्नी इतकावेळ हा सगळा प्रकार मागून गुपचूप बघत होती. माझे तिच्याकडे लक्षच गेले नव्हते.तिने एकवार माझ्या भरून आलेल्या डोळ्यांकडं बघितलं आणि माझ्या खांद्यावर हात ठेवून ती म्हणाली,'राहू द्या तो बॉक्स. या वर्षी नको,आपण पुढल्या वर्षी बघू त्यांचं काय करायचं..'

-विजय पत्की