वाणसामान
तिसरी चौथीला गेल्याच्या कळत्या वयापासूनच घरात दरमहा लागणारे वाणसामान आणण्यास तेल्याच्या दुकानात मी आण्णांसोबत जात असे. जाताना गुंडाळी करून पिशवीत पिशवी घालून दोन तीन मोठ्या आकाराच्या कापडी वा पांढ-या पोत्यापासून तयार केलेल्या पिशव्या सामान भरून आणण्यासाठी असत. काय विकत घ्यायचे त्याची हाताने लिहीलेली यादी घरूनच करून सोबत नेलेली असे. सोबतच गोडेतेल व खोबरेल घेण्यासाठी रिकामे डबेही असत.दुकानात शिरताक्षणी तो एक एवंगुणविशिष्ट असा संमिश्र वास दुकानभर पसरलेला असे. हा त्या सगळ्या वस्तुंचा मिळून तयार झालेला वास फक्त तेेथेच अनुभवायला मिळे. नेहमीची उधारी असलेल्या दुकानाचच जावे लागत असल्याने त्या दुकानदाराकडे गर्दी असेल तर वाट पहावी लागे. काहीवेळ आधी आलेल्या त्याच्या नेहमीच्या गि-हाईकांना दुकानदार कसा माल तोलून देतो, पुडी कशी बांधतो याचे निरीक्षण करायला वेळ मिळे. यात गुळाची ढेप फोडताना हातोडा छिन्नी वापरून केवढा ढपला पाडायचा याचा अगदी पक्का अंदाज त्या दुकानदाराच्या मदतनीसाला असे. प्रत्येक पुडी बांधताना त्यातील वस्तूनिहाय बारीक मोठा वर्तमानपत्राचा कागद घेणे एक किलोग्रँमपेक्षा जास्त मोठी पुडी बांंधायची असेल तर मोठ्या कागदाच्या मध्यावर आधारास आतून आणखी एक छोटा कागदाचा तुकडा ठेवणे, पुडी बांधताना सराईतपणे सर्रकन त्यावरून हात फिरवून ती सारखी करणे व चपळाईने वर टांगलेल्या जाड दो-याच्या गुंडाळीतून खाली लोंबत असलेले दो-याचे टोक चिमटीत धरून सरासरा त्या पुडीभोवती दोरा गुंडाळणे व गुंडाळून झाल्यावर नंतर शेवटी तो दोरा तटकन तोडणे यातील नजाकत मात्र पाहण्यालायक असे. सामान देण्यादरम्यानची त्या दुकानदाराची चपळाई व तो उत्साह काही आगळाच असे . आपला नंबर आल्यावर दुकानदार त्याच्या कागदावर यादी करायला बसे. घरून आणलेल्या त्या यादीतील वस्तुचे नाव व आवश्यक परिमाण आपण मोठ्याने वाचले की तो चटकन आपल्या हाताने स्वत:च्या यादीत ते लिहून घेत असे व विचारे आणिक्काय? आणि काही नाही असे सांगेस्तोवर प्रत्येक वस्तुनंतर सवयीनेच आणिक्काय असे तो विचारीत असे . नंतर यादीप्रमाणे द्यावयाचा माल जोखून झाल्यावर व त्याच्या पुड्या बांधून झाल्यावर त्याच्या हातातील यादीत टिकमार्क करून सरतेशेवटी आम्ही घरूनच आणलेल्या मोेठ्या डब्यात वजन करून गोडेतेल व छोट्या डब्यात खोबरेल तेल घालत असे. नंतर हात स्वत:च्याच डोक्याला पुसल्यासारखे करून मग तो मनाशीच गुणगुणल्यासारखे काही आकडे म्हणत मधूनच हातचा दोन वा तीन असे मोठ्याने म्हणत चटचट बेरीज करीत असे. वरून खाली व नंतर खालून वर उलटी अशी आकड्यांची बेरीज कऱून खातरजमा झाली की निकाल सांगावा तसे मोठ्याने अमके इतके ऱूपये असे म्हणत असे.मग तो उधारीची त्याची चोपडी उघडून मागील बाकी किती ते सांगे व आताचे मिळून इतके झाले. असा ठोकळ हिशोब सांगे. मग किती जमा करता असे विचारून तो त्यातून वजावट करीत असे. सोबत आम्ही आणखी एक छोटेखानी डायरीवजा वही नेलेली असे त्यात एकूण रूपये जमा केलेले व बाकी शिल्लक लिहून परत देत असे. एवढे सगळे झाल्यावर त्या वाणसामानाच्या भरलेल्या पिशव्या उचलून घेऊन आम्ही घरी येत असू. दुकानात ही खरेदी करत असतानाच्या काळात मी तिथे असणारे बोर्ड वाचीत असे. आज रोख उद्या उधार असा एक बोर्ड, शुभ लाभ असा दुसरा, एकच भाव हा तिसरा. लिप्टन म्हणजे उत्तम चहा अशी एक कायमस्वरूपी जाहिरात दुकानाच्या घडी करावयाच्या फळीच्या दारावर पहायला मिळत असे. दुकानात गणपतीचे चित्र असलेले जाड पुठ्याचे कैलेंडर हमखास असे. त्याखाली उलटलेल्या दिनांकाचे रोज एक पान फाडून टाकता असे मोठी एकच पिन लावलेला हाताच्या चंप्याएवढ्या आकाराचा मराठी व गुजराती आकड्यात दिनांक व वार लिहिलेला गठ्ठा असे. लोंबत सोडलेल्या पुडी बांधायच्या दो-याशेजारीच चहाच्या लहानलहान पुड्या माळेच्या स्वरूपात लटकवलेल्या असत. त्यावर दहा पैसे किंवा दहा आणि पाच पैसे अशी चित्रे छापलेली असत. वर गाळणी, पत्र्याचीच नाळकी रॉकेलच्या चिमण्या सुंद-या एका सुतळीत बांधून हुकाला वा खिळ्याला लटकावलेल्या असत . कंदिलाची चपटी वात, दिव्याची गोल वात, सुंदरीची बारीक वात, स्टोची पिन, स्टो पेटवायचा काकडा, डबड्यातून रॉकेल बाहेर काढायचा पत्र्याचा पंप, ढेकूण मारायच्या औषधासाठीचा लाल चपटा डबा असलेला पत्र्याचा पंप, त्याची वायसरे, स्टोच्या पंपाची वायसरे अशी हरेक वस्तूंची माळच छताजवळ टांगलेला असे. बत्तीचे फारगो मेंटल मात्र त्याच्या डब्यात असे. या सगळ्यात प्लास्टिकची एकही वस्तू कधी दिसत नसे. दुकानाच्या काउंटरशेजारी गोळ्याबिस्कीटाचे डबे, वर साबण आणि असेच काही पैकींगमध्ये असलेले साहित्य असे. मला नेहमीच त्या दुकानातील प्रमुख वस्तुंच्या किंमती लिहिलेला दर्शनी भागात लावलेला बोर्ड वाचायला आवडे. हा बोर्ड अक्षरे पेंट करून तयार केलेला असे. समोर दराचा कॉलम फक्त भिजवलेल्या खडूने हाताने आकडे लिहून भरावयासाठीचा असे . बहुतेक सगळ्या दुकानात त्या यादीतील नावांचा क्रम साखर, गूळ, गोडेतेल, खोबरेल तेल , तांदूळ व नंतर तूरडाळ असा असे. बबनच्या दुकानात मात्र यात सगळ्यात वरचे नाव श्रीफळ असे होते. बाकी क्रम तोच. काही ठिकाणी गोडेतेलाऐवजी नुसतेच येशेल असेही लिहिलेले असे. काळ्या पाठीचे खोबरे नेहमीच लालसर पाठीच्या खोब-यापेक्षा रूपया दोन रूपये महाग असे. नेहमी न लागणा-या ओवा, मुरडशेंग , जायफळ बदाम यासारख्या काचेच्या बरण्यात उंचावर ठेवलेल्या वस्तू असत .आवश्यक असेल तेंव्हा दुकानदाराकडून टाचा उंच करून ते डबे खाली काढले जात असत. 501 बार हा पिवळ्या रंगाचा कपडे धुण्याचा साबण गि-हाईकाच्या आवश्यकतेप्रमाणे पाहिजे तेवढा कापून विकला जात असे. मध्ये कच असलेला हा लांबच लांब साबण दुकानदाराकडून लोखंडी पट्टीवजा सुरीने कापून दिला जात असे. त्याच्याचसारखा पण लांबीने कमी असलेला सनलाईट नावाचा कपडे धुण्याचा साबणही मिळत असे. अपमार्जकां (डिटर्जंट) मध्ये डेट नावाचा निळा साबण तेंव्हा नव्यानेच आला होता . अांघेळीच्या साबणात मात्र गुलाबी रंगाचा उग्र वासाचा लाईफबॉय, आई आणि बाळाचे चित्र असलेला जेण्टील हा साबण, हमाम साबण वा रिया असे तीनचार ब्रँड हमखास असत. केवळ दिवाळीसाठीच सहा रूपयेवाला मोठा मोती साबण विकला जाई. निरमा कंपनीचा अजून बोलबाला झाला नव्हता तेंव्हा कपडे धुण्याचा सोडा ब्रँडच्या नावाने मिळायच्या आधी सुटा मिळत असे. कपडे धुण्याचा वा खायचा सोडा असे त्यांच्या डब्यावर ठळक अक्षरात लिहीलेले असे. बिस्कीटांच्या बाबतीत ब्रँड नसलेली मध्ये छिद्रे असलेली लहान षटकोनी आकाराची खारी बिस्कीटे, आयताकृती पारले ग्लुको व गोल आकाराची कमी गोड असलेली साठे बिस्कीटे सर्वाधिक यांचे पुडे दर्शनी भागात हमखास ठेवलेले असत. पामोलीन तेल, डालडा वगेरेसारखी आणि गरा, रवा आणि सोजी या वस्तुंची नावे तेथे वाचूनच पाठ झाली होती. बेंदराच्या सणाच्या वेळी घराबाहेरच्या घडीव जोत्याच्या पाय-या रंगवण्यासाठी हुरमूस, कावमाती व पांढरा चुना दुकानाच्या बाहेरच फळीवर ठेवलेला असे. या किराणा दुकानात करंजीचे तेल कडूतेल या नावाने मिळत असे. उंबरा चौकट व लाकडी कपाट यांना कीड लागू नये म्हणून हे तेल कापसाच्या बोळ्याने लावले जायचे. हाताला होणारा खरूज हा संसर्गजन्य त्वचारोग बरा करण्यासही हे कडूतेल वापरले जात असे. करंजीच्या वाळलेल्या शेंंगा आणून त्यातील बिया काढल्यानंतर त्या बिया या दुकानात मापट्याच्या हिशोबाने विकत घेतल्या जात. साधारणत: साठ पैसे मापट्याचा दर होता. एकदोन मापटी करंजीच्या बियांच्या बदल्यात चांगले पुडीभर शेंगदाणे घेता येत असत. घाण्यावर भूईमुगाच्या शेंगदाण्याचे गाळप केल्यावर तेलासोबत पेंड तयार होत असे. दुभत्या जनावरांसाठी खुराक म्हणून वापरावयाची ती पेंड काठ गोल दुमडलेल्या गोणपाटाच्या पोत्यात उघडीच ठेवलेली असे. दुकानात गेल्यावर त्या पोत्यात हात घालून त्यातली एक वडी घेऊन खायला दुकानदार कधी हरकत घेत नसे. पशुखाद्य असले तरी ती गोडसर चवीची शेंगदाण्याची पेंड आम्हा मुलांना खायला आवडत असे. काही मुले ती पेंड शाळेला येताना खाकी चड्डीच्या खिशातूनही आणत व वेळ मिळेल तशी खात असत.
तेली वा वाणी यांची ही वाणसामानाची दुकाने परंपरागत होती. तेल्यांचा राजू माझ्याच वर्गात होता. दर शनिवारच्या बाजारात वाळलेल्या मिरच्या वा इतर मसाल्याचे पदार्थ विकण्यासाठी तो लवकर शाळेतून येऊन बसलेला असे. मला दुकानात बाजार करायला जाण्याचे नेहमीच आकर्षण वाटत असे. आपणालाही तशात पुड्या बांधता येतात काय याची तालीम घरी आल्यावर बरेचदा करीत असे. पुड्यांसोबत बांधून आलेला तो वर्तमानपत्राचा कागद अगदी उलटा सुलटा करून वाचणे, पुड्याचा जाड दोरा गाठ मारून जुन्या दो-याच्या बंडलात जोडून ठेवणे वगैरे बाबी करण्याचेही एक वेगळे अप्रुप होते. जवळपास सगळ्या वस्तुंच्या किंमती नक्की माहीती असत. लक्ष्मीछाप बांधानी हिंग व डंका दरबार अगरबत्ती यातही लंका दरबार म्हणून काही बनावट माल तेंव्हा येत असे. किंचितसे नाव बदलून व मूळ वस्तुंच्यासारखे दिसणारे व जवळपास तसेच चित्र छापून त्याच रंगाचे बेमालूमपणे पैकींग करून आलेला नकली माल ओळखण व हा नको तो द्या असे दुकानात सांगणे यात ममोमनी काहीसी फुशारकीही वाटत असे. खार छाप माचीस तेरा पैशाला येत असे. एक दोन पैशाच्या लिमलेट वा पेपरमिंटच्या गोळ्या मिळत असत. नंतर 1977 पासून एक पैसा दोन व तीन पैसेही चलनातून बाद झाले. व करावयाचा हिशोब आणखीनच सोपा झाला. दिवाळीची खरेदी हा आणखीच वेगळा अनुभव असे. तेंव्हा पिशव्या जादा घेऊन जावे लागे. सामानाची यादी मोठी असे. दिवाळीचे फराळाचे पदार्थ करायला नेहमीपेक्षा दुप्पट - तिप्पट खरेदी होई. सामानाच्या पिशव्या सायकलीला लटकावून कसरत करत करत ती ढकलत घरापर्यंत आणताना दमछाक होई पण उत्साह ओसंडून वाहत असे. प्रसंगी दोन चार हेलपाटेही करावे लागत. पण ते सारे समाधानाचे हेलपाटे असत.
(Repost)
आता दुकानात जाऊन वाणसामान घेतल्याला अनेक वर्षे उलटली आहेत. माहीत नाही आता त्या दुकानात कालानुरूप काय काय बदलले ते. पण मॉलमध्ये वा बझारमध्ये वस्तू घेताना आता आवश्यक वस्तुंसोबत नाहक वस्तुंची खरेदीही करतो. बरेचदा या गडबडीत महत्वाची वस्तू घ्यायचेही विसरून जाते. आता घरबसल्या ऑर्डर देऊन वाणसामानच काय अगदी एकूणटाक सगळ्या वस्तू ऑनलाईन मिळत असताना त्या काळातल्या खरेदीची खुमारी व मजा मुलांना कशी काय समजणार ? तेंव्हाच्या त्या किराणा दु़कानात मिळणा-या वरून पांढरे तीळ लावलेल्या रेवड्या व पांढरे ट्रेसिंग पेपरसारखे आवरण असलेल्या चिक्कीच्या वड्या यांची चव आताच्या फाईव स्टार चॉकलेटला वा कैडबरीला येत नाही एवढे मात्र खरे.
*सृजनघन*
No comments:
Post a Comment